Celem ustanowienia norm jakości handlowej dla świeżych owoców i warzyw przeznaczonych do bezpośredniej konsumpcji jest stworzenie możliwości wyeliminowania z obrotu produktów o złej jakości. Ponadto obecność na rynku produktów zróżnicowanych jakościowo, tzn. spełniających wymagania różnych klas jakości, sprzyja zwiększeniu ich konkurencyjności, a co za tym idzie możliwości uzyskania lepszych cen za produkty o wyższej jakości i zwiększenie opłacalności ich produkcji.

Normy obowiązujące obecnie we wszystkich państwach członkowskich Unii Europejskiej, zawarte w przepisach regulujących Wspólną Organizację Rynków Rolnych (WORR) w sektorze owoców i warzyw są zharmonizowane z odpowiadającymi im normami Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych (EKG/ONZ)*.

Zakres norm jakości handlowej dla świeżych owoców i warzyw

Do 30 czerwca 2009 roku w ramach uregulowań WORR obowiązywały oddzielne rozporządzenia określające wymagania dla 36 produktów sektora owoców i warzyw. Normy te określały minimalne wymagania, jakie musi spełniać produkt, aby mógł być wprowadzony na rynek, tj. musi być cały, zdrowy, czysty, wolny od chorób i szkodników, o odpowiednim stopniu dojrzałości, a także spełniać wymagania bardziej szczegółowe, dotyczące jakości, wielkości, kształtu, sposobu prezentacji i znakowania opakowań. W zależności od obecności mniej lub bardziej poważnych wad, takich jak skaleczenia, otarcia, plamy na skórce lub zniekształcenia produkty były klasyfikowane w dwóch lub trzech klasach jakości. Najwyższą jakością charakteryzowały się produkty w klasie Ekstra, najmniejszą w klasie II. Produkty nie spełniające wymagań klas jakości nie były dopuszczane do obrotu. Przewidziany był jednak pewien niewielki procent tolerancji jakości dla każdej z ww. klas.

Normami objęte były następujące gatunki: arbuzy, awokado, bakłażany, brukselka, brzoskwinie i nektaryny, cebula, cukinia, cykoria, czereśnie i wiśnie, czosnek, fasola, groch w strąkach, gruszki, jabłka, kalafior, kapusta, karczochy, kiwi, marchew, melony, morele, ogórki, orzechy laskowe, orzechy włoskie, owoce cytrusowe, papryka słodka, pieczarki, pomidory, pory, sałata i endywia, seler naciowy, szparagi, szpinak, śliwki, truskawki i winogrona stołowe.

W ramach reformy uregulowań dotyczących sektora ogrodniczego, w 2007 roku Komisja Europejska podjęła decyzję o zredukowaniu liczby szczegółowych norm handlowych z 36 do 10 dla głównych, ważnych w handlu wewnątrz i poza UE produktów. Jednocześnie wprowadzono nową, tzw. ogólną normę handlową (General Marketing Standard) dla pozostałych produktów, tzn. zarówno dla 26 produktów, wobec których dotychczas obowiązywały normy, jak również dla innych objętych regulacjami WORR w sektorze owoców i warzyw. Nowe przepisy obowiązują od dnia 1 lipca 2009 roku.

Ogólna norma handlowa (GMS) określa minimalne wymagania dotyczące jakości i dojrzałości bez podziału na klasy, a jej celem jest zapewnienie, aby produkty wprowadzane na rynek były zdrowe, dostatecznie rozwinięte i wystarczającej jakości handlowej. Norma ogólna wymaga także podania nazwy kraju pochodzenia każdego produktu.

Szczegółowe normy handlowe określono dla następujących produktów:

1. jabłka,
2. owoce cytrusowe,
3. kiwi,
4. sałata, endywia o liściach kędzierzawych i endywia o liściach szerokich,
5. brzoskwinie i nektaryny,
6. gruszki,
7. truskawki,
8. papryka słodka,
9. winogrona stołowe,
10. pomidory.

Szczegółowe normy zawierają szczegółowe wymagania podzielone na sześć sekcji, w których określono przepisy dotyczące jakości, wielkości, dopuszczalnej tolerancji, prezentacji i znakowania poszczególnych produktów. Do norm dla jabłek, gruszek i winogron stołowych są załączone wykazy odmian. Niezbędnym wymogiem jest, podobnie jak w przypadku normy ogólnej, umieszczenie na opakowaniu nazwy kraju pochodzenia danego produktu.

Przepisy regulujące wymagania jakości handlowej owoców i warzyw

Zgodnie z przepisami art. 113a rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007 z dnia 22 października 2007 r. ustanawiającego wspólną organizację rynków rolnych oraz przepisy szczegółowe dotyczące niektórych produktów rolnych („rozporządzenie o jednolitej wspólnej organizacji rynku”) posiadacz produktów objętych normami handlowymi dla owoców i warzyw może wystawiać, oferować na sprzedaż, dostarczać i wprowadzać do obrotu te produkty na terenie Wspólnoty wyłącznie zgodnie z tymi normami i jest odpowiedzialny za zapewnienie takiej zgodności.

Przewidziano pewne sytuacje wyjątkowe, w których z obowiązku spełniania wymagań norm handlowych zwolnione są produkty przekazywane przez producenta w jego gospodarstwie konsumentom do ich własnego użytku. Nie jest wymagane przestrzeganie norm również w obrębie danego obszaru produkcji w odniesieniu do produktów sprzedanych bądź wysłanych z gospodarstwa lub magazynu do punktów przygotowania i pakowania.

Ponadto w ramach nowelizacji wprowadzono przepisy, które przewidują dodatkowe wyłączenia ze stosowania norm jakości handlowej, w przypadku gdy:

• produkty są wyraźnie oznakowane słowami: „przeznaczone do przetworzenia” lub „przeznaczone na paszę dla zwierząt” albo innym równoważnym sformułowaniem, jeśli przeznaczane są dla przemysłu przetwórczego lub do spożycia przez zwierzęta lub na inne cele nieżywnościowe;
• produkty, które zostały poszatkowane lub przycięte w celu przygotowania ich do bezpośredniego spożycia lub wykorzystania w kuchni.

Wyłączono z obowiązku przestrzegania wymagań ogólnej normy handlowej w odniesieniu do grzybów (z wyjątkiem grzybów hodowlanych, np. pieczarek), kaparów, migdałów, orzechów włoskich i laskowych, orzechów sosny oraz szafranu.

Przewidziano także odstępstwo od ww. przepisów polegające na dopuszczeniu niewielkiego stopnia obniżenia świeżości i jędrności oraz niewielkiego pogorszenia jakości w przypadku produktów zakwalifikowanych do klas innych niż klasa „Ekstra” na etapach następujących po wysyłce, w związku z dojrzewaniem tych produktów i ich tendencją do psucia się.

Jeżeli posiadacz świeżych owoców i warzyw objętych wymaganiami ogólnej normy handlowej jest w stanie wykazać ich zgodność z jakąkolwiek obowiązującą normą przyjętą przez EKG/ONZ, wspomniane produkty są uznawane za zgodne z ogólną normą handlową.

Przewidziano możliwość mieszania różnych rodzajów świeżych owoców i warzyw w opakowaniach o wadze netto do 5 kg. Mieszanki takie muszą spełniać określone wymagania.

Szczegółowe przepisy dotyczące stosowania norm jakości handlowych i kontroli zgodności z tymi normami są zawarte w tytule II Klasyfikacja produktów rozporządzenia Komisji (WE) nr 1580/2007 z dnia 21 grudnia 2007 r. ustanawiającego przepisy wykonawcze do rozporządzeń Rady (WE) nr 2200/96, (WE) nr 2201/96 i (WE) nr 1182/2007 w sektorze owoców i warzyw.

Ogólna norma handlowa jest zamieszczona w części A Załącznika I, a szczegółowe normy handlowe określone są w części B Załącznika I do rozporządzenia nr 1580/2007.

W Polsce organem odpowiedzialnym za przeprowadzanie kontroli zgodności z normami handlowymi świeżych owoców i warzyw na wszystkich etapach obrotu jest Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Zgodnie z przepisami art. 15 ust. 1b ustawy z dnia 19 grudnia 2003 r. o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego metody kontroli zamieszczone w załączniku VI do rozporządzenia nr 1580/2007 stosuje się także do przeprowadzania kontroli zgodności w punktach sprzedaży detalicznej. Przepisy szczegółowe dotyczące postępowania kontrolnego określone są w rozdziale 4 ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych.

* Pierwsze normy jakości handlowej mające zastosowanie do wprowadzanych na rynek świeżych owoców i warzyw we Wspólnocie Europejskiej powstały w latach 60-tych XX wieku na bazie wcześniejszych inicjatyw podjętych w ramach Europejskiej Komisji Gospodarczej Organizacji Narodów Zjednoczonych (EKG/ONZ). Eksperci z 56 krajów spotykający się regularnie w ramach Specjalistycznej Sekcji Branżowej ds. Standaryzacji Świeżych Owoców i Warzyw Grupy Roboczej EKG/ONZ ds. Norm Jakościowych dla Produktów Rolnych od blisko 60 lat ustanawiają i modyfikują normy handlowe dla różnych gatunków owoców i warzyw zgodnie z oczekiwaniami producentów, handlowców i konsumentów na rynkach międzynarodowych. Normy te, pomimo, że nie są obowiązkowe, są używane lub stanowią podstawę do opracowywania norm krajowych w wielu państwach.